تاریخچه مسئولیت اجتماعی شرکتها در ایران.
نویسنده: دکتر امید صادقی.
هرچند ﻣﻔﻬﻮم امروزی و ﻧﻮﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ شرکتها در اﯾﺮان بهصورت ﺟﺪي ﺑﺮاي هیچیک از ﺑﺎزﯾﮕﺮان ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه، اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺮاي شرکتهای اﯾﺮاﻧﯽ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﭼﻮن وﻗﻒ، وامﻫﺎي ﻗﺮضاﻟﺤﺴﻨﻪ، ﻧﻘﺶ ﭘﺪرﺳﺎﻻري ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ، ﮐﻤﮏﻫﺎي ﺧﯿﺮﯾﻪ و … بهصورت ﻓﺮدي و ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ارزشهای اﺧﻼﻗﯽ و ﻋﺮﻓﯽ از ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.
اﮐﻨﻮن در اﯾﺮان ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﭼﻮن آزادي ﻓﻀﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و رقابتیتر ﺷﺪن ﺑﺮﺧﯽ ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ شرکتها ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻻﺗﯽ ﭼﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در قبال کارکنان، مصرفکنندگان و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨﺪ و در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و فعالیتهای ﺧﻮد ﻣﻨﺎﻓﻊ اﯾﻦ ذﯾﻨﻔﻌﺎن را ﻟﺤﺎظ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ. در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ، اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم در ﺷﮑﻞ امروزی ﺧﻮد بهعنوان ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم و ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺎزه و ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺖ و شرکتها اﻏﻠﺐ در اﺑﺘﺪاي راه ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از یکسو ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼﺎدي – ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻓﻀﺎي اﻗﺘﺼﺎدي- ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان بهگونهای اﺳﺖ ﮐﻪ شرکتها، اﻧﺠﺎم فعالیتهای ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ بهحساب ﻣﯽآورﻧﺪ، ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪن از ﻓﻀﺎي رﻗﺎﺑﺘﯽ میدانند و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ، ﺑﺴﯿﺎري از شرکتها حداقلهای ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮐﻨﺎن و مصرفکنندگان و در شرکتهای دوﻟﺘﯽ ﺣﻘﻮق ﺳﻬﺎﻣﺪاران و ﻣﺎﻟﮑﺎن را ﻧﯿﺰ رﻋﺎﯾﺖ نمیکنند. در اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ از اﺑﺰارﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده و ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ، اﻫﻤﯿﺖ ﭘﯿﺪا میکند و میتواند شرکتها را ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪاﻗﻞﻫﺎ ﺗﺮﻏﯿﺐ و تشویقﮐﻨﺪ.
مسئولیت اجتماعی شرکتها (Corporate Social Responsibility یا CSR) مفهومی است که در ایران طی دهههای اخیر به تدریج مورد توجه قرار گرفته است. اگرچه این مفهوم در جهان از اواسط قرن بیستم بهویژه در کشورهای صنعتی توسعه یافت، در ایران ریشههای آن را میتوان در سنتهای فرهنگی و مذهبی مانند وقف، احسان و کمک به نیازمندان جستجو کرد. در ادامه، تاریخچه مسئولیت اجتماعی شرکتها در ایران را بهصورت مرحلهای تشریح میکنم:
1. دوره پیشامدرن: سنتهای خیریه و وقف
پیش از شکلگیری مفهوم مدرن مسئولیت اجتماعی شرکتها، در ایران سنتهایی مانند وقف و نیکوکاری نقش مهمی در حمایت از جامعه ایفا میکردند. تجار و صاحبان کسبوکار در دورههای تاریخی، بهویژه در دوران صفویه و قاجار، با ساختن مساجد، مدارس، کاروانسراها و تأمین هزینههای اماکن عمومی، به نوعی مسئولیت اجتماعی خود را نشان میدادند. این اقدامات بیشتر بر اساس انگیزههای مذهبی و اخلاقی انجام میشد و هنوز چارچوب سازمانیافتهای به شکل امروزی نداشت.
2. ورود به دوران مدرن: پس از تأسیس شرکتهای بزرگ (دهه 1310 به بعد)
با تأسیس شرکتهای مدرن در ایران، بهویژه پس از تأسیس شرکت سهامی بیمه ایران در سال 1314 و شکلگیری بنگاههای صنعتی در دوران پهلوی، کمکم نگاه به مسئولیتهای اجتماعی در قالب فعالیتهای خیریهای سازمانیافتهتر شد. در این دوره، برخی شرکتها به کمکرسانی به کارکنان خود یا جوامع محلی اطراف تأسیساتشان میپرداختند، اما این اقدامات هنوز بهعنوان یک استراتژی مشخص تحت عنوان CSR تعریف نشده بود.
3. دهههای 50 و 60: تأثیر جهانی شدن و صنعتیسازی
در دهههای 50 و 60 شمسی، با گسترش صنعتیسازی و نفوذ شرکتهای چندملیتی در ایران (مانند شرکت نفت)، مفاهیم مدرنتر مسئولیت اجتماعی بهتدریج وارد فضای کسبوکار شد. شرکتهای بزرگ، بهویژه در حوزه نفت و گاز، شروع به اجرای پروژههایی مانند ساخت مدارس، بیمارستانها و زیرساختها در مناطق عملیاتی خود کردند. این اقدامات اغلب با هدف جلب رضایت جامعه محلی و کاهش تنشهای اجتماعی انجام میشد، اما هنوز بهصورت پراکنده و بدون چارچوب منسجم بود.
4. پس از انقلاب اسلامی: تداوم سنتها و شکلگیری نگاه جدید
پس از انقلاب 1357، با تأکید بر ارزشهای اسلامی و عدالت اجتماعی، فعالیتهای خیریهای و کمک به محرومان در قالبهایی مانند وامهای قرضالحسنه و حمایت از نهادهای انقلابی ادامه یافت. در این دوره، برخی شرکتها و بنگاههای اقتصادی دولتی یا شبهدولتی، مسئولیت اجتماعی را در راستای اهداف نظام تعریف کردند. بهعنوان مثال، ساخت امکانات رفاهی در مناطق محروم یا کمک به نیازمندان به بخشی از فعالیتهای این شرکتها تبدیل شد.
5. دهه 80 و 90: ورود مفهوم CSR به فضای آکادمیک و کسبوکار
از اواخر دهه 80 شمسی، با گسترش ارتباطات جهانی و ورود مفاهیم مدیریت نوین به ایران، مسئولیت اجتماعی شرکتها بهعنوان یک مفهوم آکادمیک و حرفهای مورد توجه قرار گرفت. در این دوره، سازمانهایی مانند اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران نقش مهمی در ترویج این مفهوم ایفا کردند. تأسیس کمیسیون مسئولیت اجتماعی و حاکمیت شرکتی در اتاق ایران در دهه 90، نشاندهنده تلاش برای نهادینهسازی CSR بود. این کمیسیون گزارشهایی مانند «ارزیابی وضعیت فعلی اقدامات مسئولیت اجتماعی شرکتها در ایران» منتشر کرد که به ضرورت توجه به مسائل اجتماعی، زیستمحیطی و اقتصادی در فعالیتهای شرکتها تأکید داشت.
همچنین، مؤسسه خیریه محک از سال 1386 با برگزاری همایشها و برنامههایی مانند «همایش بینالمللی مسئولیت اجتماعی شرکتها و سرطان کودک» در سال 1391، تلاش کرد این مفهوم را در میان بنگاههای اقتصادی و سازمانهای غیردولتی ترویج دهد. این اقدامات نشاندهنده شروع یک حرکت هدفمند برای فرهنگسازی CSR در ایران بود.
6. دهه 1400: رشد آگاهی و اقدامات عملی
در سالهای اخیر، با افزایش آگاهی عمومی و فشار اجتماعی، شرکتهای ایرانی بیشتری به سمت اجرای پروژههای مسئولیت اجتماعی حرکت کردهاند. بهعنوان مثال:
- گروه توسعه ملی با کاشت نهال به یاد شهدا و حمایت از نشریات فرهنگی، فعالیتهایی فراتر از سودآوری را دنبال کرده است.
- شرکت کاله در دوران کرونا با کمپینهایی مانند «به هم دلگرمیم» به مسئولیت اجتماعی خود عمل کرد.
- اسنپ با ارائه خدمات رایگان برای جابهجایی کمکهای مردمی در زمان بلایای طبیعی، نمونهای از CSR مدرن را نشان داد.
همچنین، شرکتهای فعال در حوزه انرژی مانند مپنا با سرمایهگذاری در پروژههای زیستمحیطی (مانند نیروگاههای بادی و خورشیدی) نشان دادهاند که CSR میتواند با اهداف توسعه پایدار همراستا شود.
7. وضعیت کنونی و چالشها
تا امروز (11 مارس 2025)، مسئولیت اجتماعی در ایران هنوز بهصورت نظاممند و فراگیر در همه شرکتها جا نیفتاده است. بسیاری از اقدامات پراکنده و وابسته به شرایط خاص (مانند بلایای طبیعی) هستند. چالشهایی مانند نبود قوانین جامع، کمبود آگاهی در میان مدیران، و تمرکز صرف بر سودآوری، مانع توسعه کامل CSR شدهاند. با این حال، رشد توجه به این موضوع در میان شرکتهای بزرگ و افزایش مطالبهگری جامعه، نویدبخش آیندهای روشنتر است.
نتیجهگیری
تاریخچه مسئولیت اجتماعی شرکتها در ایران از سنتهای خیریهای ریشهدار آغاز شده و بهتدریج با تأثیرپذیری از مفاهیم جهانی، به سمت چارچوبهای مدرنتر حرکت کرده است. اگرچه هنوز فاصله زیادی با استانداردهای جهانی دارد، اما تلاشهای اخیر در حوزه آکادمیک، سازمانی و عملی نشاندهنده پتانسیل رشد این مفهوم در ایران است.
دیدگاهتان را بنویسید